Tembang Sunda

Papatet

Pajajaran kari ngaran
Pangrango geus narikolot
Mandalawangi ngaleungit
Nya dayeuh ngajadi leuweung
Nagara geus lawas pindah
Saburakna Pajajaran
Di gunung gumuruh suwung
Geus tilem jeung nagarana
Cupu manik astagina
Ditandéan sarat tangan
Dituruban apan bihari ku mandepun
Diteundeun di sisi jalan
Dibuka kunu ngaliwat
Kunu weruh di semuna
Kunu rancagé haténa
Dibuka pating haleuang
Nu ménta dilalakonkeun. ***

Karuhun Awewe

 Pringgawasi Hiji-hijina Perwira Awéwé Jaman Pajajaran

PRINGGAWASI, hiji-hijina awéwé nu jadi perwira Karajaan Pajajaran. Inyana hirup dina jaman pamaréntahan Prabu Ratu Déwata (1535-1543), kaasup  limapuluh perwira Karajaan Sunda ti jaman ka jaman dina nyumbangkeun bala-tampur (taktik tempur) anu dicatet dina Pustaka Ratuning Bala Saréwu.
Pringgawasi ti keur umur 9 taun geus diurus ku karajaan, sabab geus pahatu-lalis. Biangna,  Nyi Ami Sarih maot basa ngalahirkeun manéhna. Ari nu jadi bapa, Ki Tonggala, gugur di pangperangan sabab jadi prajurit Pajajaran dina jaman Prabu Surawisésa ( 1521-1535).
Umur 10 taun geus disuprih élmu kanuragan. Geus déwasa nyiptakeun jurus Penca Maliput, Céndra Babak Sipur, jeung Gagak Lumpat, dicatetkeun dina Pustaka Ratuning Bala Saréwu sabab éta élmu kabéh keur stratégi bala-tampur.
Ti saprak ditinggalkeun maot di pangperangan ku nu jadi bapa,Pringgawasih cita-cita keyeng, hayang milu dina kamilitéran, nu matak ti bubudak terus nyuprih élmu gelut.
Dina umur 17 taun, Pringgawasih jadi mojang anu geulis kacida tapi teu nempatkeun dirina salaku wanoja andalemi jeung camperenik, sabab sapopoéna kalah nyekel senjata.
Dina umur 20 taun geus milu dina peperangan ngalawan Cirebon. Di pangperangan gé mingpin prajurit lalaki. Naon pangna kitu, sabab Pringgawasih dina umur anu sakitu ngorana geus dibenum jadi Basanpatih Sajayangwungga ( sinatria wanoja). Saterusna manéhna katelahna téh Basanpatih Mahapatih Sajayangwungga Pringgawasi.
Dina umur 25, ieu sintaria wanoja téh nikah ka Patih Suradipapar, tepikeun ka boga budak awéwé katelahna Sulaliawasi.
Pringgawasi, maot ku panyakit stroké, jaman harita katelahna panyakit muncak. Nu jadi gara-garana, duméh mireungeuh nu jadi salaki gugur dibinasa musuh nu baruntak bari taya rasrasan. Awak Patih Suradipapar disiksik diwalang-walang, disebarkeun di pakarangan imahna. ***

Patilasan 2

Pulo Geulis  Bogor dina Taun 1557 Maséhi

AYEUNA mah cukup disebut Pulo Geulis wé wungkul. Padahal, baheula mah jaman Pajajaran, katelahna téh Pulo Geulis Parakan Baranangsiang. Nu matak disebut Pulo Geulis, sabab loba rumaja putri gareulis anak para ménak anu ngadon lalatihan karesménan atawa migawé rupa-rupa kasingeran kaum wanoja.

PULO Geulis di jero Kota Bogor, perenahna deukeut Términal Baranangsiang. Baheulana gugusan délta di tngah-tengah Walungan Ciliwung, tepikeun ka Ciliwung téh jiga kabagi dua.
Ayeuna mah jadi pilemburan anu gegek ku imah. Heurin usik deuih. Sepéda-motor lalar-liwat mapay-mapay gang leutik bari sésélékét.
Ari baheula jauh ka baheula, paling copél tepikeun ka jamanna Pakuan Pajajaran, Pulo Geulis téh mangrupa tempat anu éndah jeung asri. Nu caricingna kaum wanoja gareulis laluis jeung camperenik. Kumaha hanteu rék kitu da nu sok caricing di dinya téh rata-rata putri para ménak Pajajaran. Lain rék dipaké bumén-bumén tapi sakadar nyepi niiskeun pikir. Kituna téh bari migawé pagawéan kasingeran wanoja.
Pulo Geulis téh harita mah katelahna Pulo Geulis Parakan Baranangsiang. Dina jaman Pajajaran harita di tengah pulo aya adegan tilu, camperenik. Jiga karaton tapi lain karaton. Nya meureun sabangsa paséban atawa pasanggrahan tempat karumpulna jalma.
Harita mah anu karumpul téh nya para wanoja geulis anak para ménak Pajajaran harita.
Dina taun 1557 Maséhi, Pajajaran harita dirajaan ku Prabu Nilakéndra (1551-1567). Jamanna Pajajaran teu resep peperangan, sanajan ari musuh mah teu weléh ngintip-ngintip. Ku sabab raja leuwih resep ngajauhan kakerasan, atuh ambarahayat téh bisa hirup jongjon. Nu tani, nu malawija, nu lintar (ngala lauk) nu gawé mayang (pamayang, nelayan), katut gawé dina widang jasa jeung kabudayaan, kacida jarongjonna.
Jaman harita, para putrigeus biasa latihan atawa diajar pejangsora. Pejangsora téh mamaos atawa ngalagu. Seni lagu jaman harita geus kacida majuna. Nu jaradi ahli pejangsora atawa juru mamaos téh lolobana para wanoja gareulis palaputra kaum ménak téa. Aya kasebeut sababaraha wanoja geulis anu matak dédéngéeun sorana, saperti Nyi Lastri, Nyi Sunjali (dina UGa No.9 geus kasabit-sabit), Nyi Amrataji, Nyi Dyah Paripana jeung Nyi Suhalianji, minangka conto sawatara ahli pejang sora jaman harita.
Aya wanoja anu geulisna teu éléh ku anu séjén. Harita kacatet aya cawéné anu katelahna Nyi Ambhira Patrima, umurna 19 taun. Inyana téh anakna Ki Agung Sunyayati Kertasusma. Sasat pangagung pisan da mun ayeuna mah pangkatna téh bupati. Nyi Ambhira mah, cicing di éta tempat téh nyuprih élmu ngaput. Ceuk jaman ayeuna mah jadi penjahit. Ngan harita mah disebutna téh palasuri. Gawéna nyieunan pakéan keur para pangagung, sakutang-kurangna keur para santana (masarakat golongan menengah, saperti para sinatria jeung para patih). Atawa ogé nyieunan pakéan keur pakéeun para wanoja deui saperti sinjang, kabaya jeung salindang.
Dina jamanna, alat ngaput geus aya. Saperti jarum, disebutna sarését, dijieun tina tulang sato, saperti tulang uncal jeung sajabana. Geus puguh ari bola kantéh mah dijieun tina kapas.
Hanjakal, Nyi Ambhira Patrima, umurna teu panjang. Sanggeus boga salaki ka anggota Pasukan Basura (pasukan panah karajaan) nu ngaran Sumantri, ieu cawéné geulis téh tilar dina umur 27 taun. ***

Patilasan

Ngaran Indihiang Geus Aya ti Abad 7

AYEUNA mah jadi wilayah kacamatan di Kota Tasik. Tapi ngaran Indihiang sabenerna geus dipiwanoh ti abad ka 7 kénéh, nyokot tina ngaran kuil Hindu nu harita dingaranan Pura Wisnu Indi Hyang.

DINA abad 7 masarakat di Tasikmalaya harita ngagem Agama Hindu, nu disembahna Déwa Wisnu jeung Déwa Gandi. Déwa Gandi diwujudkeun dina arca lalaki kasép dibarengan ku gajah.
Nu ngaragem Hindu téh dina taun 608 Maséhi ngadegkeun pura nu dingaranan Wisnu Indi Hyang. Indi Hyang boga harti Sanghyang Tunggal atawa Déwa Batara Tunggal. Sakur anu rék asup ka éta wewngkon, kudu ngaliwatan lawang saketeng pura. Di dinya disucikeun heula ku pandita Hindu. Harita anu ngapalaanana katelahna Pandita Anuhir Divata.
Baréto di hareupeun pura aya prasasti anu ngabéréndél aksara palawa, ngagunakeun basa Sangsekerta, anu unina kieu: Sarawistaka sami asih, sumandipata Déwa Hyang Ku, Wisnu nan Déwa Hyang Ku Ghandhi.

Karuhun Sunda

Putri Geulis ti Karajaan Kendan

Aya Putri Geulis dina jaman Karajaan Kendan, katelahna Nyi Dewi Ayu Purnama, Putrana Resi Manikmaya ti istrina Ibu Dewi Kancana Sari. Jaman robahna karajaan Kendan  jadi Galuh, yuswa Nyi Dewi Ayu Purnama 13 taunan. Inyana nyaksian Wretikandayun ngaringkid pakaya Karajaan Kendan, pikeun dipake ngadegkeun Karajaan Galuh. "Teu sawios da jang kapentingan nu sae," ceuk Nyi Putri.
Tug nepi ka kiwari Nyi Dewi Ayu Purnama resep nyepi di ponclot gunung Sanghyang Anjung, nu aya di wilayah urut Karajaan Kendan. "Kaula resep deudeukeutan jeung alam".